Evde organik sebze yetiştirmenin yolları

Çocuklarımız domatesi rafta görüyor, sütün hijyenik kutularda imal edildiğini düşünüyor. Onlar için endişeleniyor, hiç gitmediğimiz köylerin zorlu yaşamını özlüyoruz. Sağlıklı sebze ve meyveler yemek istiyoruz. Küçük de olsa bir bahçesi olanlar şanslı.

Geniş balkonlu apartman dairelerinde oturanlar ise balkonlarını küçük sebze bahçeleri haline getirip, tüketecekleri kadar sebze ve meyve üretebilirler” diyor Doç. Dr. A. Murat Aytekin, NTV Bilim’deki yazısında. Ve evde organik tarımın yollarını anlatıyor...

Temel kurallar

Tohumdan değil fideden işe başlayın. Market ya da pazardan fideler alın. Önceden hazırlık yaptığınız ekim alanına (küçük bahçenize) getirin. Fide hakkında bilgi sahibi olmaya çalışın. Yetiştirmek istediğiniz bitkinin özelliklerini satın aldığınız yerde soruşturun: Ne tür toprakta yetişir? Hangi mevsimde dikilir? Ne kadar su ister? Onlarca çeşit sebze yetiştirmeyin. Başlangıç için üç çeşit sebze ve üç çeşit baharlı ot (nane, kekik, dereotu vb.) idealdir. Tecrübelere kulak verin. Heves kırıcı olanlarına asla aldırmayın.

İklim koşullarını göz önüne almayı unutmayın. İlkbahar donları sebzelerin en büyük düşmanıdır. Enginar, kuşkonmaz, turp, soğan, havuç, marul, patetes, pırasa ve ıspanak soğuğa dayanıklı; bamya, domates, salatalık, patlıcan, kavun, biber ve kabak son derece hassastır. (Somon balığı geni eklenerek soğuğa dayanıklı hale getirilmiş domatesler de var ama arzu ettiğiniz şeyin bu olmadığı düşüncesiyle bu bilgileri burada vermiyoruz.) Eski bir küvet, büyük bir leğen, mümkünse geniş ağızlı saksılarla balkonunuzu bahçeye çevirebilirsiniz.

Dikkat: İçi toprak dolu bir küvet son derece ağırdır ve balkonunuz o kadar yükü taşıyamayabilir. Su izolasyonunu sağlayamazsanız alt katınızdaki komşular için bir felaket nedeni olabilirsiniz. Bir de, toprak su aldığında hacmi epeyce arttığından, bu tip bir sebze bahçesinde toprak yerine alternatif kompostların kullanılması gerekir. Küvet, saksı ya da benzeri sebze yetiştirme tanklarının beyaz olması, sıcak bölgelerde yaklaşık 4 C’lik bir avantaj sağlar. Az güneş alan yerlerde siyah rengi tercih etmek yerinde olur. Sebzeleriniz yetiştikten sonra bu kapları bol sabunlu sıcak su ile yıkayıp bir sonraki yıla hazırlayın. Saksı, küvet ya da benzeri kabınızın alt kısmına küçük taşlar ve kırık saksı parçaları koyarsanız, su tahliyesi kolaylaşır. Bahçeniz varsa, aynı zamanda hasat edilen sebzeleri birbirine yakın dikin. Çok yıllıkları daha kenara yerleştirin.

Toprağın hazırlanması

Sebze toprağı ile çiçek toprağı aynı değildir. Sebzelerinizin çabuk büyümesini istiyorsanız mevcut toprağınıza bir parça dere kumu ekleyebilirsiniz. Sebzelerinizin niteliğini belirleyen önemli unsurlardan biri, toprak kalitesi. Mümkünse bir toprak analizi yaptırın. Toprakta kireç (kalsiyum oranı) doğal besleyicilerin varlığı (gübre miktarı) her zaman sınırlayıcı ve belirleyicidir. Toprağınızı kendiniz hazırlayabilir, mutfak artıklarıyla tarıma uygun hale getirebilirsiniz. Bu tip kompostlar sebze yetiştiriciliği için idealdir. Kompost hazırlamak için yıl boyunca ayıkladığınız sebzelerin kullanılmayan kısımlarını, meyve suyu sıktığınız makinelerden artan posaları ve özellikle fasulye ve bakla artıkları gibi organik parçaları biriktirin. Dikkat: Baklagillerin artıklarını diğerleriyle karıştırmadan ayrı saklayın!

Büyük bir kap içerisine ya da bahçenizde en az kullandığınız, ancak iyi güneş alan bir yere küçük bir çukur açarak en alta bir parça saman yayın. Saman bulamazsanız eski kesilmiş çimler ya da şuradan buradan toplanıp ince kıyılmış güneşte kurutulmuş yabani otlar, yapraklar, hatta ince kesilmiş temiz kağıtlar da aynı işi görür. Dikkat: Yere düşmüş yapraklarda azot, potasyum ve fosfat oranı düşüktür. Mutfak artıklarınızı bunun üzerine yayın. Üzerine az miktar sönmüş kireç ilave edin, sonra tıpkı pasta yapar gibi bir kat daha mutfak artığı serin.

En üste bir miktar toprak koyup üzerini bir naylonla kapatın. Yıl boyunca zaman zaman karıştırın ve havalandırın. Çok kuruysa hafifçe nemlendirin. Kompostunuz 3-10 ay içerisinde kullanıma hazır olacaktır. Sebze topraklarının nötr özellikte olması önemli. Bazik ya da asidik topraklar sebze verimini ve lezzetini azaltır. Kireç, en az gübre kadar önemlidir. Çok fazla sulanan ya da yoğun yağış alan yerlerde kireç takviyesi zorunludur. Tohumdan fide elde etmek istiyorsanız kompostunuzun içerisine deniz kenarından toplanmış ve bir çekiçle tuz buz edilmiş midye kabukları ekleyin.

Tıpkı yemeğe tuz eker gibi, bir tutam; daha fazla değil. Tohumlarınızı üçlü gruplar halinde çocuklar için satılan küçük yoğurt kaplarına ekebilirsiniz. İyi bir toprakta en az yüzde 5 oranında toprak solucanı, böcek, mantar ve bakteri bulunur. Kırkayak ve hatta çıyanların varlığı, sizi üzmek yerine sevindirmelidir.

Fide dikimi

Fidelerinizi küçük viyoller içerisinde (yumurta kapları benzeri karton ya da plastikten yapılmış kaplar) almaya özen gösterin. İple sıkıca bağlanmış, sıcakta kalmış ve solgun görünümlü fideleri kullanmayın. Dikim için toprağı/kompostu bir gün önceden iyice sulayın, ancak çamurlaşmamasına özen gösterin. Dikimi sabah erken saatte ya da akşamüzeri serinlikte yapın. Fidelerinizi düz hatlar boyunca dikin. Fidelerin aralıkları fide boyunun en az bir buçuk katı olmalı. Bahçeniz yeterince büyük değilse mısır gibi boylanan, karpuz gibi geniş yere yayılan çeşitlerden kaçının. Her yıl aynı sebzeleri aynı yerlere dikmeyin. Bahçeniz büyük olsa bile hatların yerini sırayla değiştirin. Sebzelerinizi beş gruba ayırın.

Değişimleri buna göre uygulayın. Birinci grup bezelye, fasulye, bakla, nohut gibi sebzeler; ikinci grup lahana, Brüksel lahanası ve brokoli gibiler; üçüncü grup soğan, sarımsak; dördüncü grup patates, havuç ve turp gibi kökü yenenler; beşinci grup domates, biber, salatalık, patlıcan ve ıspanak. Tohumdan kendiniz fide yetiştirdiyseniz, son yerine dikmeden önce, birkaç kez daha geniş yerlere dikerek onları şaşırtın (önce küçük bir kaba, sonra bir saksıya ardından toprağa gibi). Fideleri viyollerden çıkartırken baş ve işaret parmaklarınızla değil, işaret ve orta parmağınızla, tıpkı sigara tutar gibi tutun ve incitmeden yerinden alın. Unutmayın, onlar henüz birer bebek; damarları ezilmelere karşı çok hassas. Fidelerinizi kökleri tamamen kapanacak biçimde, mümkün olduğunca dik tutarak dikin. Toprağı fazla sıkıştırmayın. Köklerin hava almadığından emin olana dek üstten bastırın.

Can suyu verin ve ilk çiçekleri görene dek bir daha sulamayın. Bitkiler stres altındayken büyümeye değil üremeye yatırım yapar, bolca çiçeklenirler. Bu durum her bitki için geçerli değildir; ancak domates, biber, patlıcan, patates ve salatalık için şiddetle öneririz. Marul gibi yaprakları ya da havuç gibi kökleri yenen sebzeler yetiştiriyorsanız kuralı tersine çalıştırın. Fidelerinizin doğrudan rüzgara maruz kalmadığından emin olun. Saksı ya da benzeri kaplarda yetiştiricilik yapıyorsanız en iyi yöntem bunları tekerlekli hale getirmek, gerektiğinde yerlerini değiştirmektir. Bahçelerdeyse en iyi çözüm, bitkilerin yanlarına rüzgarın hızını kesecek paneller yerleştirmek olabilir. Turfanda sebzecilik yapacaklar ilkbaharda beklenmedik don olaylarına hazırlıklı olmalı. Bunun için küçük fide çadırları oluşturabilirsiniz.

Fidelerinizi, tek tek üstlerini kaplayacak biçimde çadırların altına alın. Bu minyatür çadırların içerisine birkaç kap su koyun. Kapların ağzının açık olmasına dikkat edin. Toprağın üzerini yoğun biçimde çam ibreleri ya da şu eski bebek bezi parçalarıyla kaplayın. Çadırınızı plastik, naylon torba ya da gazete kağıtlarından yapabilirsiniz. Dikkat: Güneş açtığında minik çadırınızı kaldırmayı ihmal etmeyin.Yaz aylarında, geç dönemde dikilen marul gibi bitkiler hemen tohuma kaçma eğiliminde olur. Bunları mümkün olduğunca gölge yerlere alın ve soğuk su ile sulayın. Fidelerinizi sık sık kontrol edin. Tutmayan fidelerin yerine hemen yenilerini dikin.

Bakım

Hangi sebzeyi yetiştirirseniz yetiştirin mutlaka yeterince güneş aldığından, yeterince sulandığından ve gübrelendiğinden emin olun. Her sebzenin gübre ihtiyacı, her toprağın organik madde içeriği farklıdır. Sebzeniz büyüdükçe alt yaprakları ve kuruyan kısımları temizleyin. Bu iş için asla bıçak ya da bahçe makası kullanmayın. Ellerinizle iş görün. Bunun, balangıçta acı verici olsa da zamanla alışılan bir süreç olduğunu düşünerek avunabilirsiniz. Damla sulama her sebze için önerilmese de kolaylık açısından tercih edilebilir. Bahçeniz küçükse elle sulama yapabilirsiniz. Yaprak ve çiçekleri ıslatmayın. Sürekli basıncı değişen ve iyi filtrelenmeyen şehir suları, damla sulama sistemlerinin düşmanlarıdır, unutmayın. Tohumlarınızı fideliklere erken ektiyseniz ve ilkbaharda herkesten önce yerlerine dikmeyi düşlüyorsanız, onları evde çimlendirebilirsiniz.

Şubat ayında ekim yaptıktan sonra toprağın üzerinde başcıkları görür görmez yapay güneş ışığı vermeniz gerekir. Bunun için pet-shoplarda satılan terraryum ya da akvaryumları da kullanılan UV lambalarından yararlanabilirsiniz. Bu lambalar genellikle yüzde 30 UVA ve yüzde 4 UVB içerir. Başlangıçta 3-4-6 saatlik güneşlendirmeler yeterlidir (yani ilk hafta günde 3, ikinci hafta 4, üçüncü ve kalan haftalar 6 saat). Gübrelemede çiftlik gübresi (sığır, at ya da koyun karışık) kullanabilirsiniz. Gübreyi doğrudan köke temas edecek şekilde vermeyin. Çoğu sebze bu konuda hassastır. Tavuk gübresi ve daha önce ayırdığınız baklagillere ait mutfak artıkları azot kaynağıdır. Şömine ya da sobalardan artan odun külü, yoğun miktarda potasyum içerir.

Zararlılarla mücadele

Kimyasal ilaç kullanmayı düşünmüyorsunuz, ancak zararlı böcekler ve mantarlarla başetmeniz gerekiyor. Çiğneme tütününü bir miktar suya koyup birkaç gün beklettikten sonra içine arap sabunu ve çok az ispirto koyup yaprakları bu karışımla silebilir ya da püskürtebilirsiniz. Tütününüzü, yemeklik patlıcanların acısını almak için batırdığınız suda bekletebilirsiniz.

Dikkat: Silme ya da püskürtmeyi önce tek bir yaprakta deneyin. Yaprak zarar görürse etken maddeleri azaltın. Mantar enfeksiyonu yoğunsa tütün yerine çok az kükürt kullanabilirsiniz. Acı kırmızı biberli su da etkilidir. Bahçeniz küçükse zararlıları tek tek toplayın. Karıncalar için bir süngere ballı su emdirin ve her akşam bu süngeri temizleyin. Uğur böceklerini bahçenize gerekirse birer birer taşıyın.

Yapışkan kağıtlar kullanmak da son derece etkilidir. Toprağınızı hasattan sonra uzun süre güneşlendirin. Çok fazla mantar ve kök hastalığıyla geçen bir yıldan sonra, yeniden dikim ve gübreleme yapmadan önce toprağınızı 60 C’lik suyla yıkayın (saksı ekimi yapanlar).