Giriş
İnsanoğlunun beyaz altını olarak bilinen pamuk, yaklaşık 7000 yıldır yetiştirildiği ve işlendiği her medeniyete ve her yöreye katma değer sağlayan stratejik ve kadim bir bitki. ‘Yün ağacı’ da denilen pamuk, aynı zamanda lifi işlenen ilk bitki. Göçlerle Orta Asya’dan Hindistan, Çin, Türkistan, İran, Arap Yarımadası ve Mısır’a geçmiş. M.Ö. 7000 yıllarında dokunmuş kumaşların kullanıldığına dair Anadolu’da Çatalhöyük’te arkeolojik bulgulara rastlanmış.
ÖNEMLİ GEÇİM KAYNAĞI
Bugün binlerce dekar alanda ekilen pamuk, tarihten bu yana anılarımızı ilmek ilmek işlemiş. Dünyanın önemli pamuk üreticileri arasında yer alan Türkiye, üretimde 7. sırada, tüketimde ise 4. sırada. Türkiye’nin, 2019-2020 sezonunda 1 milyon 17 bin ton, 2020-2021 sezonunda 1 milyon 160 bin ton, 2021-2022 sezonunda 1 milyon 203 bin ton, 2022-2023 sezonunda 912 bin ton pamuk ithalatı yapıldı. Üretimin yüzde 88’ini Şanlıurfa, Aydın, Hatay, Diyarbakır, Adana ve İzmir gerçekleştiriyor. Şanlıurfa, tek başına tüm üretimin yüzde 42'sini karşılıyor. 2023’te ülkemizde 4.7 milyon dekar alanda 777 bin ton lif pamuğa karşılık gelen 2.1 milyon ton kütlü pamuk üretimi yapıldı. Pamuk tarımı Akdeniz Bölgesi’nde Adana, İçel, Hatay, Kahramanmaraş ve Antalya ile Ege Bölgesi’nde Aydın, Manisa, İzmir, kısmen de Denizli ve Muğla’da halkın önemli geçim kaynaklarından birini oluşturuyor.
ÇUKUROVA’NIN BEYAZ TARİHİ
Adana, Mersin, Osmaniye il sınırlarında yetişen pamuk, Türk Patent ve Marka Kurumu’nca “Çukurova pamuğu” coğrafi işaret olarak tescillendi. Çukurova pamuğunun en önemli özellikleri, veriminin yüksek ve erkenci olması. Çukurova pamuğunun ilk hasat edilen pamuk olması da ürünün en ayırt edici özelliklerinden… Ekim alanı geçen yıla göre yüzde 36 artan pamukta bu yıl 250 bin ton civarında rekolte bekleniyor.
Pamuk denilince akla ilk gelen Adana olduğunu söyleyen Büyükşehir Belediye Başkanı Zeydan Karalar, “Tarımsal üretimle ilgili destek vermekten kaçınmıyoruz. Bir sonraki ekim döneminde, 10 bin dekar alana uygulanacak 2 bin litre organik sıvı mikrobiyal gübre desteği ile verimde artış hedefliyoruz” diye konuşuyor.
MİLAS’IN LOKOMOTİFİYDİ
Muğla’nın Milas ilçesinde 1998-2005 arasında yoğun bir şekilde pamuk üretimi yapılıyordu ve pamuk ilçe ekonomisinin lokomotifi konumundaydı. Yerli ve milli ürün pamuğun üretim alanında ve üretici sayısında 2021’e oranla Milas’ta 2022’de yaklaşık yüzde 80’lik artış gerçekleşti. Ancak 2023’te üretim 2022 üretim sezonundan bir miktar daha düşük oldu.
TÜRK MARKAMIZ KULLANIMA HAZIR
Dünya pamuk üretiminin yaklaşık yüzde 84’ünü Türkiye’nin de aralarında bulunduğu ilk on ülke gerçekleştiriyor. Türkiye’nin GDO’suz pamuk üreten nadir ülkelerden biri olduğunun altını çizen Ege İhracatçı Birlikleri Koordinatör Başkanı ve Ege Tekstil ve Hammaddeleri İhracatçıları Birliği Başkanı Jak Eskinazi, “Önemli bir nokta da Türkiye’de üretilen pamuğun tamamının GDO’suz pamuk olması. ‘GMO FREE Turkish Cotton’ ibaresi ile tescili alınan markamız, tüm sektörün kullanımına hazır hale geldi. ‘GMO FREE Turkish Cotton’ Türk tekstil sektörüne ayrıcalıklı bir marka yaratarak Türk pamuk üretimine dünyada önemli bir statü sağladı” diye konuşuyor.
STRATEJİK ORTAKLIK KURULDU
2013’te kurulan İyi Pamuk Uygulamaları Derneği (IPUD), pamuğun daha iyi, daha sürdürülebilir üretimi için projeler geliştiriyor. IPUD Yönetim Kurulu Başkanı Muzaffer Kayhan, IPUD, Better Cotton Initiative ile 2014’te stratejik ortaklık kurulduğuna dikkat çekiyor ve şöyle konuşuyor: “2022-23 sezonu itibari ile üretimin yaklaşık yüzde 10’u iyi pamuk olarak gerçekleşti. Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası iş birliği ile çiftçiler, önemli görevler üstlenen program ortakları, onların ziraat mühendisleri ve iyi pamuk işleyen çırçır işletmeleri hedefledik. Diğer projemiz ‘İnsana Yakışır İş’ (İYİ). Bu proje uluslararası markalar ile geliştirdiğimiz pamuk arazilerinde insana yakışır iş koşullarının iyileştirilmesini hedeflediğimiz ve Şanlıurfa’da 2017’den bu yana süren müdahalelerimizi kapsıyor.” Pamuk tarımında yüzyılı aşkın uzmanlığımız ve tekstil inovasyonuna adanmışlığımız bize benzersiz bakış açısı kazandırıyor. Tarladan nihai kumaşa tüm üretim zincirini işleyebiliyoruz. Pamuk tarımı ve tekstilde yüzyılı aşkın geçmişe sahip SÖKTAŞ da kendi pamuğunu üretmeye ve yenilikçi projelerine devam ediyor.
SÖKTAŞ İLE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
SÖKTAŞ CEO’su Muzaffer Kayhan, 6 yıldır onarıcı tarım projesi kapsamında rejeneratif tarım yöntemiyle kendi pamuklarını yetiştirdiklerini söylüyor. Kayhan, “Dünya devi bir marka grubunun sürdürülebilirlik partneri seçildik. Sürdürülebilirlik çalışmalarımız devam ediyor. Birleşmiş Milletler ile çalıştığımız projede ilk yüzde yüz izlenebilir ürün olarak tişört üretildi. Sürdürülebilir tarımı Söke Ovası’nda artırmak istiyoruz. Ar-Ge arttıkça pamuklarımızın lif kalitesi artıyor” diyor.
BÖLGENİN AMBARI NİTELİĞİNDE: SÖKE
‘Pamuk’ üretiminde de söz sahibi olan Aydın, 279 bin 377 ton üretim ve yüzde 10.87’lik pay ile ülke genelinde ikinci sırada. Aydın’ın önemli tarım merkezlerinden biri olan Koçarlı’nda, pamuk hasadı sezonu başladı. Özellikle Nazilli ve Söke üretimde söz sahibi. Aydın’da pamuk üretimi, 2024’ün Çiftçi Kayıt Sistemi verilerine göre toplam 571 bin dekarlık alana yayılmış durumda. Üretimin en büyük kısmını, yüzde 55 ile Söke’nin 319 bin dekarlık alanları oluşturuyor. Söke pamuğu, üstün kalitesiyle öne çıkarak coğrafi işaret almayı başaran ve bölgenin gururu haline gelen bir mahreç işareti taşıyor.
DENİZLİ’NİN PAMUĞU TEKSTİLDE ÖNCELİKLİ
Denizli pamuk üretiminde Türkiye’de 7’nci sırada yer alıyor. Denizli’de pamuk üretimi yoğun olarak Sarayköy, Merkezefendi ve Pamukkale ilçelerinde yapılıyor. Denizli’de üretilen Ege pamukları, kalite olarak standart kabul ediliyor ve tekstil sektöründe öncelikli olarak tercih ediliyor. Buldan’ın geleneksel el dokuması kumaşı meşhur ‘Buldan bezi’ tezgahlarında pamuk ipliği kullanılarak özenle dokunuyor. Türk motifleri ve geometrik şekillerle süslenen bu kumaşların, her biri özgün ve estetik bir görünüme sahip.
MENEMEN’DE BİR PAMUK HİKAYESİ
İzmir’in Menemen ilçesinde de bu mevsim her taraf beyaz örtüyle kaplanır. Belediye Başkanı Aydın Pehlivan; yıllarca el ile toplanan pamukların 2000’li yıllardan sonra yerini makineli hasada bıraktığını söylüyor. Başkan Pehlivan, “Gediz Nehri denizle buluşmak için önce Menemen Ovası’na kavuşmalıdır. Menemen pamuğunu dünyanın en kalitelisi yapan nedir bilinmez ama bereketin ve alın terinin bir araya geldiği yerdir Menemen. Umarım ki bu hikaye hiç son bulmaz” diyor.
ŞANLIURFA BİRİNCİ SIRADA
Türkiye’nin pamuk ekim alanı ve üretim kapasitesinin büyük bir kısmını Şanlıurfa gerçekleştiriyor. Pamuk üretimi bu kadim şehrin ekonomisinde önemli yer tutuyor. Kentin mevcut tarım arazisinin yüzde 20’sinde sulanan alanların ise yüzde 35’inde pamuk üretimi yapılıyor. 2023’te 200 bin hektar alandan 325 bin ton lif pamuğa karşılık gelen 880 bin ton kütlü pamuk rekoltesi Şanlıurfa’dan elde edildi. 2024’te ise 190 bin hektar alandan yaklaşık 330 bin ton lif pamuğa karşılık gelen 900 bin ton kütlü pamuk rekoltesi bekleniyor.
PAMUK İPLİĞİNDEN KAPI GİBİ SAĞLAM BEZ: CULHA
‘Şanlıurfa ve pamuk’ denince şehrin bilinen en köklü el sanatlarından biri olan ‘Culha’ karşımıza çıkıyor. Culha, Şanlıurfa’nın zengin ve kültürel değerlerinin sergilendiği dokuma sanatı. 1650’de Urfa’yı ziyaret eden Evliya Çelebi de Seyahatnamesinde burada pamuk ipliğinden kapı gibi sağlam bez dokunduğunu yazmış. Culha dokuması, Şanlıurfa’da tezgahlarda elle dokunduğu için değeri oldukça yüksek.
HEDEF DÜNYAYA TANITMAK
Haliliye Belediyesi, pamuğu culha kumaşı ile dünyaya tanıtmayı hedefliyor. Haliliye Belediye Başkanı Mehmet Canpolat, geleneksel el sanatlarını yaşatmaya devam edeceklerini vurguluyor. GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nca Yerel Dokumaların Ekonomik Değere Dönüştürülmesi Programı kapsamında ‘Dünden Bugüne Culha Dokumacılığı Projesi’ ile 2021’de Coğrafi İşaret Tescil Belgesi alınan culhacılık mesleği, ayakta tutuluyor. Belediyenin Geleneksel El Sanatları Merkezi’ndeki Culha atölyesinde 10 dokuma tezgahında saf ipek, saf yün ve saf pamuk, ustaların emeğiyle esere dönüşüyor.
DİYARBAKIR ÖNEMLİ KUMAŞ MERKEZİYDİ
Üretim sıralamasında Diyarbakır 4’üncü sırada yer alıyor. Kalite açısından da kaliteli pamuk üretimini gerçekleştiren iller arasında bulunuyor. Diyarbakır 19. yüzyılda önemli bir kumaş merkezi olup; Alaca, Beyazli, Kutni, Gazi ve Atlas kumaşları oldukça meşhurmuş. 1797’de Diyarbakır’da bir mengehane kurulmuş olması da Diyarbakır’ın önemli bir kumaş merkezi olduğunu gösteriyor.
MANİSA’DA ÜRETİCİ BEYAZ ALTINA YÖNLENDİRİLİYOR
Teşvik ve prim sistemi ile Manisa Ovası beyaz örtü ile yeniden buluşturuluyor. 2000’li yıllar öncesinde 650 bin dönüm üzerine pamuk ekimi gerçekleşen Manisa Ovası’nda üretim yapan üreticiler destekle pamuk ekimine yönlendiriliyor. Manisa Ticaret Borsası Yönetim Kurulu Başkanı Sadık Özkasap, “Domates, kavun, karpuz ve biberden beklediğini bulamayan üreticiler binlerce dönüm arazisini ‘Beyaz altın’ pamuğa ayırıyor. Ticaret Borsası olarak ekimin arttırılması için girişimlerimizi sürdüreceğiz” diyor.
