Giriş
Yaşadığımız coğrafyanın bize sunduğu en büyük zenginliklerinden biri hiç şüphesiz bereketin simgesi zeytin ağacı. Antik dönemlerden bu yana zeytin ve zeytin ağaçları hem şifa kaynağı olarak görülmüş hem de beslenme dışında birçok amaç için kullanılmış. Dini kitaplarda bile kendisine yer bulan zeytin, yetiştirilmesi özen isteyen meyve ağaçlarından birisi.
Eylül ayı sonlarına doğru erken hasatla birlikte geleneksel taş değirmenlerde zeytin sıkan köylülerin emekleri, soframıza misafir olmak için yola çıkar. Bölgeye ve sıcaklık gidişatına göre tercihen ekim ayından itibaren de salamura veya sele siyah zeytin hasadı yapılır.
Bir işçinin ortalama 60 kilo zeytin topladığı, yaklaşık 100 günlük bir maratondur bu. Ne zaman ki ağaçta yeşil meyve kalmaz ve meyvede yağ oranı en üst düzeye çıkar, o zaman yağlık zeytin hasadı vakti başlar.
Yere düşmüş zeytinlerin toplanmasından ağaçtan elle toplamaya, mekanik hasada kadar zeytincilik tüm marifetlerini gösterir bu aşamada. 12 bin yıldır zeytin ağaçlarının örttüğü bu bereketli topraklar için sonbahar, hasat mevsimidir. Türkiye’de 500 bine yakın ailenin geçim kaynağıdır. Dünyanın önde gelen zeytin ve zeytinyağı üreticilerinden olan Türkiye, zeytin üretiminde ve zeytin ihracatında ilk dörtte.
AKDENİZ’E KIYI ÜLKELERDE
Zeytincilik, dünyada daha çok Akdeniz’e kıyısı olan İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye, Tunus gibi ülkelerde yapılıyor. Dünyada yaklaşık 10,6 milyon hektar alanda 16.6 milyon ton zeytin üretimi yapılıyor.
Dane zeytin üretiminde en yüksek payı olan ilk beş ülke; İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye ve Fas. 2019/20 üretim sezonunda dünyada 3.2 milyon ton zeytinyağı üretimi gerçekleşirken, dünya zeytinyağı üretiminde İspanya 1.13 milyon ton ile ilk sırada. Önemli üretici ülkelerden olan Türkiye’nin toplam üretimdeki payı ise yüzde 7. Fakat, bu yıl Avrupa’da yaşanan kuraklık nedeniyle zeytin ve zeytinyağı üretiminde azalma beklenirken, Türkiye’de tam tersi zeytin ve zeytinyağında tüm zamanların en yüksek üretiminin olacağı tahmin ediliyor.
TÜRKİYE’NİN ZEYTİN HARİTASI
Türkiye’de ağaç sayısı incelendiğinde 2020 yılında 159.38 milyon meyve veren zeytin ağacı bulunurken, yüzde 68.3’ü yağlık ve yüzde 31.7’i sofralık olarak ayrılıyor. 2020 yılında 867 bin ton yağlık zeytin çeşitli şekillerde işlenerek yaklaşık 173 bin ton zeytinyağı elde edilirken, 2021 yılında toplam zeytin üretimimiz tahmini 1.7 milyon ton, zeytinyağı üretimimiz ise 236 bin ton civarına ulaşıyor.
Türkiye’nin 41 ilinde ve 270 ilçesinde zeytin üretimi yapılıyor. Üretimin yüzde 53’ü Ege, yüzde 18’i Marmara, yüzde 23’ü Akdeniz, yüzde 6’sı Güneydoğu Anadolu ve yüzde 0.2’si de Karadeniz Bölgesi’nde gerçekleştiriliyor. Ege Bölgesi’nde üretimin yüzde 55’i yağlık, Marmara Bölgesi’nde ise yüzde 60’ı sofralık olarak değerlendiriliyor. Türkiye’de 117’ye varan zeytin çeşidi bulunuyor.
EGE’DEN KARADENİZ’E
Ege Bölgesi’nde uzun bir geçmişe sahip olan zeytincilik, önemli tarım kolu ve halkın ağırlıklı geçim kaynağı. Ege Bölgesi 63 milyon civarında ağaç varlığı ile büyük bir zeytincilik potansiyeline sahip ve ülkenin toplam ağaç varlığının yüzde 67.7’sini oluşturuyor. Balıkesir’de Ayvalık, İzmir, Aydın ve Muğla’nın yer aldığı Güney Ege Bölgesi’nde Memecik zeytin çeşidi öne çıkıyor. Marmara Bölgesi’nde özellikle Mudanya, Gemlik ve İznik gibi yörelerde mono kültür şekilde tarım yapılarak, orada yaşayan insanların yüzde 90’ının geçim kaynağını oluşturuyor.
En önemli zeytin çeşidi ise Gemlik. Akdeniz Bölgesi’nde diğer kültür bitkileri ile rekabet halinde olan zeytin, bölgenin mahalli çeşitleri yanında Ege ve Marmara bölgelerinin çeşitleri de yayılım gösteriyor. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ise Derik, Sarıulak, Nizip, Kilis çeşitleri öne çıkarken, Karadeniz’de ise zeytincilik Artvin, Trabzon, Samsun ve Sinop illerindeki mikro klimalar dışında gelişme imkânına sahip değil.
AÇIĞI TÜRKİYE KAPATACAK
İzmir Ticaret Borsası Yönetim Kurulu Başkanı Işınsu Kestelli, zeytin konusunda şu ifadelere yer veriyor:
“2022-23 hasat dönemi ülkemiz zeytin yetiştiriciliği açısından altın yılını yaşıyor. Bu sezon, üretim bölgelerinde koşullar genel olarak iyi gitti. Bu yıl zeytinde geçen yıla göre önemli bir artış gözlemlendi. Bazı bölgelerde hasat dönemi öncesinde yağış eksikliği nedeniyle danelerde gelişme yeterli olmasa da sektör, geçen yıl iyi geçen sezonun daha da üstünde bir zeytin rekoltesi bekleniyor. Ülkemizin aksine önemli zeytin ve zeytinyağı üreticisi ülkeler bu yıl bizim kadar şanslı değildi. En büyük üretici ülke olan İspanya, bu yaz Avrupa genelini vuran aşırı sıcaklar nedeniyle çok ciddi rekolte kaybı yaşıyor. İtalya’da da ciddi ürün kaybı söz konusu. Bu yıl dünya zeytinyağı üretiminin yüzde 30 civarında düşeceği tahmin ediliyor. Bu durum ülkemizin elini kuvvetlendiriyor. İspanya ve İtalya, açığı Türk zeytinyağı ile kapatmaya çalışacak. Uzun vadede markalı ihracatımızı artırmanın yolu, kaliteyi yükseltmekten, markalaşmaya yatırım yapmaktan, imajımızı güçlendirmekten geçiyor.”
YEŞİL ZEYTİN AKHİSAR’DAN
14 milyon zeytin ağacı ile Türkiye’nin sofralık yeşil zeytin rekoltesinin yüzde 75’ini, siyah zeytin rekoltesinin ise yüzde 30’unu karşılayan Akhisar Ticaret Borsası Yönetim Kurulu Başkanı Alper Alhat, “Kişi başı zeytinyağı tüketimimiz 1.5-2 kilogram bandında. Tüketimin artacağı ve zeytinin bol olacağı bir sezon bekliyoruz. Zeytin ille de simsiyah olacak diye bir şey yok. Kızılı da yeşili de ayrı güzel. Bu sene kızıl ve yeşil ağırlıklı, küçük ve orta daneli zeytinlerimiz olacak. Akhisar Organize Sanayi Bölgesi, bünyesinde 60 fabrika barındırıyor. Akhisar Zeytin ve Zeytinyağı Türevleri İhtisas Organize Sanayi Bölgesi ile Türkiye’de bir ilki başardık. İlk etapta 6 bin 500 ton kapasite planlanan Türkiye’nin ilk zeytinyağı lisanslı deposunu da kuruyoruz. Zeytin ve zeytinyağında hedef kutulu, ambalajlı ve yüksek katma değerli ihracat” diye konuşuyor.
TARSUS’TA 200 BİN TON REKOLTE
Mersin’in Tarsus ilçesinde hasadı devam eden tescilli sarı ulak ve siyah zeytinde alınan verim üreticinin yüzünü güldürüyor. 2 milyon ekili ağacın bulunduğu Tarsus Ziraat Odası Başkanı Veysi Avcı, “İlçemizde yaklaşık 40 bin dekar arazide zeytin hasadı başladı. Sofralık sarıulak zeytinimiz çok lezzetli. Bu yıl için 200 bin ton rekolte bekliyoruz. Sofralık olarak ise 30 bin ton çıkacağını düşünüyoruz” diyor.
ANITSAL ZEYTİN AĞAÇLARINA KORUMA
Başta Milas olmak üzere Muğla’daki anıtsal zeytin ağaçlarını korumak ve yaşatmak amacıyla kurulan Ulu Zeytin Ağaçları Derneği Başkanı Prof. Dr Selçuk Aktürk, anıt ağaç niteliğindeki zeytin ağaçlarını, merkezi Yunanistan’da olan Avrupa Birliği Zeytin Ağaçları Rotası içine aldırmak için girişimlerde bulunduklarını belirtirken, Milas Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Reşit Özer de “Anıtlaşmış zeytin ağaçlarımızı yaşatmak için gereken desteği vermeye hazırız. Anıt zeytin ağaçlarını turizm rotası içine alınması hem yöremizde turizmin gelişmesine hem de zeytin ağaçlarımızın korunmasına katkıda bulunacaktır” diye belirtiyor.
DERİK’TE BEREKET YILI
Mardin’in Derik ilçesinde üretimi bin yıl öncesine dayandığı tahmin edilen zeytinin üretim alanı ve rekoltesi devlet desteğiyle her geçen yıl artıyor. İlçede önemli gelir kaynağı olan zeytin ağaçlarının çokluğu dikkat çekiyor. Yıllık zeytin üretimi 3 bin 500 tondan fazla olup, genellikle ilçe dışına satımı yapılıyor. Derik Kaymakamı ve Belediye Başkan Vekili Evren Çakır, “Derik’te çok zeytin çeşidi var ama GAP bölgesinde gördüğümüz tür Derik Halhalı zeytini. Zeytin, Akdeniz coğrafyası dışında bir tek burada yetişiyor. Diyarbakır’a da buradan gidiyor. Bu yıl bizim için bereket yılı olacak. Geçen sene üreticilere 100 bin fidan dağıtımı yapıldı. Bu yıl da yine 100 bin fidan dağıtılacak. Amaç tamamen üretimi artırmak” diye konuşuyor.
Hasata davet
Hasatlar bölgelerde şenliklerle kutlanırken; Balıkesir’in Gömeç ilçesinde 29 Ekim’de hasat şenliği başladı. Ayvalık 17. Uluslararası Zeytin Hasat Festivali, 3-6 Kasım arasında gerçekleşecek. Balıkesir Büyükşehir Belediyesi, Ayvalık Belediyesi ve ilgili kurumlar tarafından organize edilen festival, Kırlangıç Yaşam Merkezi’nin yanı sıra Altınova, Cunda ve Küçükköy ile Cumhuriyet Meydanı’nda çeşitli etkinlikler ile kutlanılacak.
Festival kapsamında Zeytin Müzesi’nin açılışı ve “Hasata Yürüyüş’ü yapılacak. Sezonun ilk hasatı ve ilk sıkımı ise Barbun’un Çiftliği’nde olacak. Milas’ta ise belediyenin ve kurumların desteğiyle 12-13 Kasım’da 8. Milas Zeytin Hasat Şenliği düzenlenecek. “Milas’ta Hasat Zamanı” sloganıyla yapılacak festival kapsamında Zeynep Casalini ve Ferhat Göçer konser verecek.
Akdeniz efsanelerinde “Ölmez Ağacı” olarak anılan zeytin ağacı, M.Ö. 8’inci yüzyılda yaşadığı sanılan İyonyalı ozan Homeros’un destanlarında geçer. Anadolu’nun Ege kıyılarını ziyaret eden Homeros, zeytin ağaçlarının altında dinlenir ve ağaç Homerosun kulağına fısıldar: “Herkese aidim ve kimseye ait değilim, siz gelmeden önce de buradaydım, siz gittikten sonra da burada olacağım.”
