Giriş
‘Kilo vereceğim’, ‘Spora başlayacağım’, ‘Sigarayı bırakacağım’... Bunlar, yeni yıl için alınan kararlar listesinin başında yer alan hedefler. Fakat araştırmalar, yalnızca 2 hafta sonra kararları uygulayabilenlerin oranını yüzde 19 olarak gösteriyor. Peki, nerede hata yapılıyor? Karar alırken ve uygularken neye dikkat etmek lazım? Psikiyatri Uzmanı Dr. İlker Küçükparlak’a sorduk.
YENİ YIL KARARLARININ HAYATA GEÇMEMESİNDE NELER ETKİLİ SİZCE?
Çünkü çoğunu kendinizi zorlayarak aldığınız kararlar oluşturur. Bir şey hakkında gerçekten yoğun bir istek duyduğunuzda kendinize tarih gibi birtakım sınırlar çizmez, hemen işe koyulursunuz. Kararların uygulanamamasında kaçınma yaratan birtakım zorlanmalar da etkili oluyor. Bu durumu bir başka klişe olan pazartesi başlanan diyetler üzerinden açıklayabiliriz. Hakikaten diyetle kilo vermek, sağlıklı olmak gibi bir hedefiniz olabilir. Fakat bir taraftan da diyet yapmak istemezsiniz çünkü keyif aldığınız lezzetli yiyeceklerden uzak durmak için iradenizi kullanmanız gerekir. Bu nedenle kendinize zorlama bir unsuru yani pazartesiyi hedef alırsınız. Bu şu demek aslında: Diyet yapma kararının hayata geçirilmesine çok istekli ve hazır değilsiniz. Yoksa bugün hemen başlardınız.
YİNE DE BİR TARİH BELİRLEMEK KİŞİ İÇİN MOTİVASYON SAĞLAMAZ MI? BELKİ O SÜREYE KADAR KENDİSİNİ PSİKOLOJİK OLARAK HAZIRLAYABİLİR?
Evet, bu önemli. Karar alırken onu planlamak gerekiyor. Diyelim ki diyete başlayacaksınız, ‘Şu andan itibaren yemiyorum’ demek gerçekçi değil elbette. Veya sigarayı bırakacaksınız ‘İçmiyorum’ diyerek bunu başarmanız zor. Sigarayı bırakma örneğinden devam edelim... Önce sigaraya eşlik eden davranışları gözden geçirip bunları değiştirmeniz gerekiyor. Örneğin sigarayı hep çay-kahveyle içiyorsanız, önce sigarayı ayrı, çayı ayrı tüketmeli ve aralarındaki koşullanma etkisini kırmalısınız yoksa sigarayı bırakınca çay da içemez olursunuz. Ya da diyelim ki öğle yemeğinden hemen sonra sigara içiyorsanız içme davranışını yarım saat sonrasına ertelemelisiniz. Bu tür küçük değişimler sayesinde sigarayı daha kolay bırakırsınız. Farkındaysanız bu işin pazartesiyle, yeni yıl ile pek alakası yok. Evet, bir tarihe göre plan yapmak iyi bir fikir ama hazırlık, gerekçe olmazsa onu hayata geçirmeniz çok zor. Biz aslında yeni yılla birlikte zamanı anlamlandırmaya, doğal olarak bir muhasebe yapmaya çalışıyoruz. Bir yıl bitiyor, muhasebe yapılıyor ve yeni yıl kararları ortaya çıkıyor. ‘Ben bu yıl ne yaptım?’, ‘Neyi yapamadım?’ gibi.
PEKİ MUHASEBEYİ NASIL YAPMALIYIZ?
Elbette anı yaşayacaksanız ama ‘Hayatın neresindesiniz?’, ‘Hayatınızda neler olduğu için mutlu, neler olduğu için mutsuzsunuz?’, ‘Memnun olmadığınız şeyler neden ve ne kadar süredir var’, ‘Ne olursa memnun olmadığınız şeyleri değiştirebilirsiniz?’ gibi sorulara yanıt bulmanız önemli. Yeni yıl kararı alırken ‘Niye?’ sorusu atlanıyor maalesef. Diyet konusu üzerinden açıklarsak... ‘Neden kiloluyum?’, ‘Yemeğe nasıl bir anlam yüklüyorum?’ sorularını mutlaka kendinize sorun. Yoksa çok iyi diyet reçeteleri var, birini uygular kilo verir ama sonra yeniden kilo almaya başlarsınız. ‘Neden kiloluyum?’ sorusu, sıkıntının nerede olduğu konusunda size yol gösterir, ‘Neden kilo vermek istiyorum?’ sorusu da size motivasyon sağlar. Genellikle bu sorular atlandığı için de kararlar hayata geçemiyor.
SABIR GÖSTERMEK DE ŞART GALİBA...
Hem de çok... Doyumu ertelemeyi başarmakla ilgili ilginç bir çalışma var. Okul öncesi dönemde doyumu erteleyebilen çocukların 40 yaş civarına geldiklerinde beden kitle indekslerinin daha düşük, keyif verici madde kullanımının düşük, akademik başarılarının yüksek, kariyer ve gelirlerinin daha yüksek olduğu belirlenmiş. Dolayısıyla hayatın her alanında doyumu erteleyebilmek şart. Akademik hayatı düşünün. ‘Tıp fakültesini bitirirsem güzel olur’ diyebilmeniz için 6 yıl çalışmanız, yoğun efor sarf etmeniz gerekiyor. Ya da üniversite sınavını kazanabilmeniz için günler, haftalar boyunca emek sarf etmeniz, ter dökmeniz gerekiyor. Kilo vermek, dil öğrenmek, spor yapmak gibi hedefler de bugünden yarına başarılabilecek hedefler değil. Bunlar için de ısrarlı ve sabırlı olmak gerekiyor.
İLGİ ALANLARINIZI DİKKATE ALIN
Yeni yıl için hobi edinmek gibi bir hedefiniz varsa ilgi alanlarınızı gözden geçirip üzerinde düşünün. Mesela dil öğrenmek bazı insanların zihinsel yapısı için gerekli veya uygun olmayabilir. Bunun yerine enstrüman çalmayı öğrenmek ona daha çok keyif verebilir. Bunlar çok bireysel süreçler, arzuyu körükleyen durumlar herkes için farklı... Deneyimlemek seçim yapmak konusunda yol gösterici olabilir. Mesela ‘Bu yıl seramik öğreneceğim’ diyorsanız önce bir-iki atölye çalışmasına katılın. Deneyimleyerek keyif alıp almadığınızı görün, ardından seramik kursuna gidip gitmeme konusunda karar verin.
RUHSAL OLARAK İYİ OLMAK NE DEMEK?
İnsanın ruhsal yapısı, fabrika gibi bir mekanizma değil; oldukça karmaşık. Mükemmel bir ruhsal yapı zaten yok. Bir sıkıntınızın olması normal insan olduğunuz anlamına geliyor. Herkesin kendince dertleri var. Hatta bazı kuramcılara göre, insan kendini dert üzerinden kuruyor. Dolayısıyla dertli olmayı, kendinizde bir anormallik, gariplik olarak görmeyin. Keza aynı dert sizin için çok olumlu bir özellik de olabilir. Örneğin çok tedbirlisiniz, hatta obsesifsiniz, sürekli kontrol takıntınız var. Ama muhasebeci ya da pilotsanız bu özellik iş hayatınızda size tartışmasız katkı sağlar. Evet, belki biraz fazla yorulursunuz ama işinizi iyi yaparsınız. Dolayısıyla bir özellik size dert olurken öte yandan hayatınıza bir şey katabilir. Bu açıdan düşünmek lazım. Her şeyin yolunda olduğu, sıkıntısız bir ruh hali çok gerçekçi bir beklenti değil.
