Türkçemiz

Geçen cuma (16 Eylül 2022) bu köşede, sık karşılaştığımız yanlışlardan örnekler verip Türkçe’nin doğru kullanılması gerektiğine dikkat çektim ya…

Öyle çok mesaj geldi ki…

Açıkçası, dilimiz adına umutlandım. Gösterdiğiniz ilgi ve hassasiyet önemli. Özellikle “Ben de yanlış biliyormuşum, bundan sonra doğrusunu kullanacağım” diyenlerin bu yaklaşımı çok kıymetli. Gelen mesajların büyük çoğunluğunda, yaygın kullanılan başka yanlış örnekler vardı.

YENİ ÖRNEKLER

- Örneğin, ‘doğrudan’ anlamındaki ‘direkt’ sözcüğü yerine, sondaki ‘t’ harfi olmadan, ‘direk’ denmesi. Elektrik ya da kale direğindeki direk gibi. Cümle içinde kullanalım… Ankara’dan Paris’e ‘direk’ uçuş olmaz ama ‘direkt’ uçuş olabilir.

- Yine çok yapılan bir hata; ‘tabii’ yerine ‘tabi’ kelimesinin kullanılması. Çift ‘i’li olan ‘doğal’ demek. Tek ‘i’ ile olansa ‘bağlı-bağımlı’. Şöyle bir cümleyle anlatayım: Tabii ki hepimiz yasaların koyduğu kurallara tabiyiz.

- Bir başka örnek, ‘şarj’. Çoğunluğun ‘şarz’ dediği Fransızca’dan gelen sözcük. Anlamı ‘yükleme’. Misal… Evde unuttuğunuz, telefonunuzun ‘şarj’ aleti olabilir, ‘şarz’ aleti değil.

- Bir yanlış daha… Her şehrimizde vardır bir ‘kapalı spor salonu’. Sözcüklerin üçü de doğru ama üçü bir arada olunca yanlış bu sefer de. ‘Açık spor salonu’ olur mu? ‘Salon’ zaten kapalı bir mekandır. Dolayısıyla ‘spor salonu’ demek yeterlidir.

- Çok kullanılan, yine Fransızca’dan dilimize girmiş bir sözcük var: ‘Şok’. Türk Dil Kurumu (TDK) Türkçe Sözlüğü’ndeki karşılığı “Ani bir değişiklik sonucunda ortaya çıkan şaşkınlık.” Yanlış kullanımı fiil aşamasında çıkıyor karşımıza. ‘Çok şaşırdım’ anlamında ‘şok oldum’ diyor çoğu kişi. İnsan ‘şok’ olmaz, ‘şoke’ olur.

İlla ‘şok’ sözcüğünü kullanacaksanız, ‘şok’a uğrayabilir ya da ‘şok’ yaşayabilirsiniz ama ‘şok’ olamazsınız. Olacaksanız ‘şoke’ olabilirsiniz.

- Yanlış kullanılanlar sadece Fransızca kökenli sözcükler değil. Mesela Arapça’dan gelen ‘maiyet’ ve ‘mahiyet’ kelimeleri de var listemizde. ‘Maiyet’, bir yöneticinin yanında ya da alt kademelerinde görev yapanlar demek. “Cumhurbaşkanı’nın maiyetindeki başkanlar ve danışmanlar” gibi. ‘Mahiyet’ ise ‘nitelik, vasıf, içyüz’ anlamını taşıyor. “Konunun mahiyetini tam olarak bilmeden tartışmak anlamsız” cümlesindeki gibi mesela.

- Anlam değil ama yazım hatalarından örnekler de yollamışsınız. ‘Herkes’ yerine ‘herkez’ yazılması gibi. Çok var bu yanlışı yapan gerçekten. Bir de ‘yalnız’ yerine ‘yanlız’; ‘yanlış’ yerine ‘yalnış’ yazanlar var. ‘Herkes’i ‘z’ ile yazanlar kadar çok olmasa da var, evet.

- Son olarak şu meşhur ‘-de’ler, ‘-da’lar… Ayrı yazılması gereken ‘-de/-da’ların bitişik, bitişik olması gerekenlerin ayrı yazılması, muhtemelen Türkçe’de en sık yapılan yanlış. Aynı durum ‘-ki’ler için de geçerli. Genel prensibi hatırlatayım:

Dahi anlamındaki ‘-de ve -da’lar ayrı yazılır. ‘Dâhi’ değil, ‘dahi’. Yani kısa okunan. ‘Bile’ sözcüğünün eş anlamlısı olan. Bugünlük de bu kadar.