Giriş
Nöroloji Uzmanı Prof. Dr. Derya Uludüz anlatıyor.
1- KÖK HÜCRE YAŞLANMASI
1990’larda çığır açan çalışmalara göre, insan beynindeki kök hücreler yaşam boyunca beyin dokusunu onarıyor ve yenilemeye devam ediyor. Fakat ilerleyen yaşla birlikte beyindeki kök hücreler, dış uyaranlara daha az yanıt veriyor. Bu da Alzheimer nedenlerinden biri olarak kabul ediliyor.
2- SİRKADİYEN RİTİM BOZUKLUĞU
Sirkadiyen ritim (vücut saati), beyin ve vücut işlevlerinin düzenli olması anlamına gelir. Uyku-uyanıklık döngüsünden çeşitli hormonların salgılanmasına, kan basıncından öğrenme anılarının geri çağrılmasına kadar pek çok işlev sirkadiyen ritmin parçasıdır. Vardiyalı çalışma, kronik stres ve uyku bozuklukları sirkadiyen ritmi bozabilir. Bu da bilişsel gerilemeye yol açabilir.
3- BEYİN DAMAR HASTALIKLARI
Beyindeki kan damarlarının yaşlanması ve damar sertliği, beyne kan akışının azalmasına neden olur. Yaşla birlikte, beyin kan damarları daha sert hale gelir; damarlar değişen kan basınçlarına, oksijen ve besin taleplerine daha az yanıt verir. Yine yaş ilerledikçe küçük damarlar da yaralanma ve iltihaplanmaya karşı hassaslaşır. Bu durum nöronları (beyin hücrelerini) yok edebilir ya da küçük damarlarda tıkanmalara yol açabilir. Bunlar da bilişsel işlevi bozar.
4- ENFLAMASYON
Fiziksel aktivite eksikliği, kötü beslenme, obezite ve tip 2 diyabet gibi durumların tümü yaşa bağlı bilişsel gerileme ve bunama ile ilişkilidir. Sağlıksız bir bağırsak florası da kan-beyin bariyerini bozarak beyinde enflamasyona (mikropsuz iltihaba) neden olabilir.
5- MİTOKONDRİLERİN BOZULMASI
Mitokondriler, besinlerden aldığımız enerjiyi vücudun kullanabileceği enerjiye dönüştürmekten sorumlu bölgelerdir. Mitokondri sürekli enerji üretemezse, dokular canlılıklarını yitirir ve organlar iflas etmeye başlar. Beyin, vücuttaki oksijeninin yüzde 20’sini kullanır. Bu oksijenin yüzde 85’i beyinde mitokondriler tarafından tüketilerek enerji elde edilir. Stres, yanlış beslenme, aşırı alkol gibi beyne zarar veren her durum mitokondrileri hasara uğratır. Yaşlanan beyin bu toksik etkenlerle savaşmak için yetersiz kalır. Mitokondriler zarar gördüğü için beyin enerji elde edemez. Bu da hafızanın olumsuz etkilenmesiyle sonuçlanır.
6- METABOLİK HASTALIKLAR
İnsülin direnci ve obezite gibi metabolik bozukluklar, bilişsel bozulmaya ve bunamaya katkıda bulunur. İnsülin direnci ve obezitenin neden olduğu sistemik enflamasyon beyin insülin direncini, beyin mitokondri hasarını tetikleyebilir.
7- ANORMAL PROTEİN BİRİKİMİ
Beta amiloid ve tau proteinleri beyinde normal olarak bulunur. Ancak bu proteinlerin yüksek seviyede birikmesi Alzheimer’a yol açar. Yaşlanan beyinde daha fazla üretilen ve atılamayan β-amiloid proteinleri sinir hücreleri arasındaki boşluklarda birikir. Yüksek miktarda amiloid proteinleri birleşerek plaklar oluşturur. Bu plaklar sinir hücreleri arasındaki bağlantıları bozar. Zaten plak oluşumu Alzheimer hastalığının ayırt edici özelliğidir. Son çalışmalar β-amiloid ve tau dediğimiz bu proteinlerin henüz belirtiler başlamadan on yıllar önce birikmeye başlayabileceğini ortaya koyuyor.
8- YAŞAM TARZI
Genetik kodunuzda Alzheimer riski varsa bunu yaşam tarzı önlemleriyle azaltabilir veya tersine hızlandırabilirsiniz. Uykusuzluk, sağlıksız beslenme, hareketsizlik, hava kirliliğine maruz kalma gibi faktörler riskinizi hızlandırır.
Alzheimer riskini neler artırır?
- Yaş: 65 yaşın üstünde 9 kişiden 1'i demans (bunama) riski ile karşı karşıya. Demans sıklığı 65 yaş üstünde her 5 yılda bir 2 kat artar. 85 yaş üstünde ise her 3 kişiden biri Alzheimer hastasıdır.
- Cinsiyet: Kadınlar erkeklere göre 2 kat daha sık Alzheimer’e yakalanıyor. Bunun iki nedeni olabileceği düşünülüyor. Bir, kadınlar erkeklerden daha uzun yaşıyor. İki, menopoza kadar östrojen hormonu kadınları korurken menopoz sonrasında azalan hormonlar Alzheimer’da artışla sonuçlanıyor.
- Kalıtım: Alzheimer'de genetik faktör yüzde 5 ila 10 arasında etkili. apoE4 geni Alzheimer için risk taşıyan gendir. Çevresel faktörler düzeltilirse yani kişi iyi beslenir, hareketli bir hayat sürerse, kan şekerini kontrol altında tutar, zihinsel ve sosyal açıdan aktif olursa Alzheimer genine rağmen hastalıktan korunabilir. Ailede genç yaşta ya da çok sayıda insanda Alzheimer varsa genetik test yapılabilir.
- Sigara: Sigara beyne giden kan akımını ve oksijen miktarını azaltacağı için uzun dönemde hafıza bölgelerinde olumsuz etkilere neden olur.
- Bazı meslekler: Mesleki olarak kimyasal ve toksik maddelere yoğun olarak maruz kalanlar, elektromanyetik dalgaların yoğun olduğu alanlarda çalışanlar, kurşun, cıva, alkol, benzen, solvent gibi kimyasallara maruz kalan mesleklerde çalışanlar ve pestisite maruz kalan tarım işçileri risk altında.
- Damarsal hastalıklar: Yüksek tansiyon, diyabet hastalığı, kolesterol yüksekliği gibi durumlar damarlarda hasara neden olarak kan akımını etkiler. Bu da beyinde hafıza bölgesinin olumsuz etkilenmesine neden olabilir.
- Şişmanlık: Bel çevresinde yağlanma ve şişmanlık hem damarsal hastalık riskini artırarak hem de direkt hafızayı olumsuz etkileyerek Alzheimer riski yaratır.
- Kafa travması öyküsü.
- Kanda yüksek homosistein seviyeleri.
- Uzun süre devam eden depresyon.
