Giriş
Hepimizin günlük hayatta alışkanlık haline getirdiği, vazgeçmek istediği halde vazgeçemediği pek çok olumsuz davranış var. Bazıları bizi çok rahatsız etmese de bazıları bir türlü yakamızı bırakmaz. Abur cubur yeme isteğini engelleyemeyen bir genç, annesinin tüm ısrarına rağmen sebze yemeyen bir çocuk, köpek fobisini yenemeyen bir kadın, kötü alışkanlıklarından vazgeçemeyen bir erkek, okul korkusu yaşayan bir öğrenci vb. Bugünkü yazımızda mevcut alışkanlıklardan vazgeçip yeni alışkanlık kazanma yöntemlerinden söz edeceğiz. Bir filozof, matematikçi ve davranış psikoloğu olan Ray Guthrie, öğrenmeye ilişkin görüşlerini “Guthrie Bitişiklik Kuramı” ile açıklar. Devamında da alışkanlıkları yok etmek için tercih edeceğimiz yolları, kuramını destekleyecek şekilde listeler. Guthrie, bir alışkanlıktan kurtulmanın en iyi yolunun eskisinin yerine yeni bir davranış yaratmak olduğunu ileri sürer. Alışkanlıkların yok edilmesinde temel kural hep aynıdır: İstenmeyen ve ortadan kaldırılmak istenen tepkiye yol açan uyarıcı bulunur ve bu uyarıcıya karşı başka bir tepkinin ortaya çıkması sağlanır. Guthrie Bitişiklik Kuramı, alışkanlıkların değiştirilmesinde üç yöntemin önemine vurgu yapar: (B)ıktırma, (E)şik, (Z)ıt Tepki.
*
(B)ıktırma Yöntemi: Bıktırma yöntemine, usandırma yöntemi de denilir. Bu yönteme göre birey istenmeyen tepkiyi o kadar çok yapar ki ya yorgunluktan ya da aşırı yapmadan dolayı artık bıkar. İlgili uyarıcı istenmeyen davranış için itici, tiksindirici bir kimlik kazanır. Bireyin bıkkınlık durumu, istenmeyen davranışı durdurmasına veya yerine başka bir tepki yapmasına neden olur.
(E)şik Yöntemi: Modern psikoterapistler tarafından da kullanılan bu yöntemde amaç, istenmeyen tepkiye neden olan uyarıcının çok az düzeyde verilerek yavaş yavaş artırılmasıyla organizmanın uyarıcıya alışmasını sağlamaktır. Bu yöntem, korku ve fobileri yenmek için de kullanılır. Yapılan şey, aslında sistematik bir duyarsızlaştırmadır. Vahşi bir atın eyere alıştırılması eşik yöntemine güzel bir örnektir. Başlangıçta atın sırtına çok hafif bir kumaş atılır. Sonucunda at, az hissedilir olan bu uyarana çifte atma tepkisi vermez. Daha sonra biraz daha ağır bir kumaş atın sırtına atılır ve bu işlem atın eyere tepki vermeyeceği durumuna kadar yükseltilir.
(Z)ıt Tepki Yöntemi: İstenmeyen tepkiye neden olan uyarıcı ile bu uyarıcıyla rekabet edebilecek ve istenen tepkiyi meydana getirecek uyarıcının birlikte sunulması anlamına gelir. Bu farklı uyarıcıların ortaya çıkardığı tepkiler, bırakılması istenen tepkilerle aslında pek uyuşmaz. Dolayısıyla istenilmeyen tepkiyi ortaya çıkaran uyaranlar, benzer durumda yeni ve farklı tepkilere bağlanır. Köpekten korkan çocuğun annesinin kucağında güvende iken köpekle etkileşime girmesinin sağlanması ve annenin verdiği güven duygusunun baskın gelerek korku tepkisinin azalmasını sağlar. Okula gitmekten hoşlanmayan çocuğun vakit geçirmeyi sevdiği bir arkadaş grubu edindikten sonra ‘okulu sevmeme’ tepkisinin azalarak ortadan kalkması bu duruma verilecek iki örnektir.
